مبارزه بیولوژیک
مبارزه بیولوژیک
مقدمه :
کنترل آفات در کشاورزی یکی از مهمترین دغدغه‌‍‍‍‌های کشاورزان و باغداران است که با اهداف مختلف از جمله افزایش محصول، جلوگیری از گسترش آفات، کاهش میزان خسارت به محصول و غیره.. انجام می‌شود اما در اکثر موارد چنین اهدافی بطور کامل اتفاق نمی‌افتد و حتی در مواردی کشاورزان و باغداران با خسارات جبران ناپذیری روبرو می‌شوند که از علل این امر می‌توان به مواردی همچون عدم آگاهی کشاورزان از شناختآفات زراعی و باغی، عدم آگاهی از نحوه عمل سموم شیمیایی (تماسی ، سیستمیک یا سموم حفاظتی و غیره...) عدم آگاهی از کاربرد سموم شیمیایی و از همه مهمتر عدم آگاهی از زمان مناسب جهت مبارزه مفید بر علیه آفات و بیماریها اشاره کرد.بنابراین با استفاده نا‌مناسب از سموم شیمیایی در زمان‌های نا‌مناسب علاوه بر افزایش خسارت به محصول، سلامت اکوسیستم ومحیط زیست هم به خطر می‌افتد. می‌دانیم که هدف اصلی زارعین و باغداران در هر کشور تامین مواد غذایی در نهایت امنیت غذایی آن کشور می‌باشد. امنیت غذایی، سلامت و بهداشت جامعه در کنار تداوم کشاورزی تا نسل‌های متمادی یکی از مهمترین اهداف کشاورزی پایدار می‌باشد. استفاده از روش های مناسب جهت مبارزه با آفات و بیماریها می‌تواند ما را در رسیدن به این اهداف یاری کند.
مبارزه تلفیقی
بهترین و موثر ترین روش‌ها برای مبارزه با آفات و در نهایت تولید محصول با عملکرد بالا مبارزه تلفیقی است. مبارزه تلفیقی با آفات، بیماریها و علف‌های هرز امروزه با کمترین هزینه و ساده ترین و در نهایت موثر ترین روش ها انجام می‌شود. استفاده از روشهای بیولوژیک که از حشرات شکارچی برای از بین بردن آفات مورد نظر استفاده می‌نمایند در مواردی استفاده از کشت تله برای جلوگیری از هجوم گروه خاصی از آفات زراعی و.... همچنین استفاده از ادوات بیولوژیک که به بحث در این موضوع خواهیم پرداخت همگی می‌توانند جایگزین سموم شیمیایی شده و با تولید محصول سالم جامعه و نسل‌های سالم ایجاد نماید. بعنوان مثال در مزارع شالیکاری در زمان تشکیل ساقه برنج که اندام زایشی بر روی آن تشکیل می‌شود نوعی کرم ساقه خوار با خوردن بافت ساقه باعث شکسته شدن آن شده و در نهایت به دلیل از بین رفتن اندام زایشی موجب افت شدید عملکرد می‌گردد زنبور‌های تریکو‌گراما که شکارچی آن محسوب می‌شوند در زمان تخم‌گذاری این آفت تخم‌ها را پیدا کرده و از بین می‌برد همچنین برای تغذیه نوزادان خودش پس از خروج از تخم، در کنار تخم‌های آفت تخم‌گذاری کرده موجب نابودی آنها می‌شود با پرورش و رها کردن تعداد زیادی از این آفت در مزارع نیاز به استفاده از سموم مربوطه نیست. آفت شته که اکثر باغات میوه را مورد حمله قرار می‌دهد توسط کفشدوزک هفت نقطه ای خورده می‌شود و بطور معجزه آسایی موجب کاهش جمعیت آنها می‌گردد. لازم به ذکر است که شته ها در طبیعت شکارچی‌های بسیاری دارند که از آن جمله می‌توان به مورچه‌ها، لارو بسیاری از کرم ها و شب پره‌ها همچنین سوسک‌های ببری یا تاول‌زا (Meloidae) اشاره کرد.
عکس1. (راست) آفت شته که توسط مورچه‌ها مورد حمله قرار می‌گیرد. (چپ) سوسک ببری یا تاول‌زا
عکس 2. شکار شته‌ها توسط کفشدوزک هفت نقطه‌ای
بسیاری از زارعین برای اینکه از آفت سن گندم، در زمان شیری بودن دانه (مرحله قبل از رسیدگی کامل دانه غلات) در امان باشند در دامنه‌ها و در جوار کوهپایه‌هایی که زیستگاه سن‌ها می‌باشد اقدام به کشت محدود و پراکنده جو می‌نمایند با توجه به اختلاف زمان رسیدن جو نسبت به گندم سن‌ها پس از اینکه از ارتفاعات به سمت مزارع و دشت‌ها پرواز می‌کنند در مسیر خود با دانه‌های جوی تازه مواجه می‌شوند و بطور کامل از آنها تغذیه می‌کنند در مدت زمانی که سن‌ها مشغول تغذیه از جو می‌باشند گندم‌های تازه و شیری کاملا رسیده و دانه‌بندی درون سنبله کامل می‌شود اکنون سن‌ها به سمت گندم‌ها پرواز می‌کنند که با دانه خشک شده گندم و غیر قابل استفاده مواجه می‌شوند بنابراین کشاورز بدون سموم شمیایی از حمله سن گندم رهایی می‌یابد. یکی از مهمترین آفات باغات میوه بخصوص انگور کرم C شکل است که حدود 3 سال به صورت لارو زندگی می‌کند و از ریشه درختان تغذیه می‌نماید و با خوردن ریشه درخت موجب خشکی و مرگ آن می‌شود با شروع فصل سرما کرم‌های C شکل برای زمستان گذرانی تا عمق 50 سانتی‌متری خاکنفوذ کرده و از سطح زمین دور می‌شوند بنابراین از سم‌پاشی‌های زمستانه در امان خواهند بود بهترین روش برای از بین بردن آنها شخم با عمق 40 یا 50 سانتی‌متری باغ بخصوص خاک اطراف درخت می‌باشد با این روش کرم را به سطح خاک هدایت کرده‌ایم با توجه به سرد بودن هوا و عدم تحرک نمی‌تواند دوباره به عمق خاک رفته و در اثر سرما می‌میرد. در مبارزه به روش بیولوژیک در اکثر مواقع ازسموم شیمیایی استفاده نمی‌شودو تنها از سیکل زندگی حشرات و اطلاع از نحوه زندگی میزبان و تغذیه هر یک اقدام به مبارزه می‌نماییم. در سایر موارد ابزار و وسایلی جهت شکار و مهار حشرات و در نهایت کنترل آفات مورد نیاز می باشد. ادوات بیولوژیک از جمله ابزاری هستند که در این زمینه کاربرد دارند.
لزوم استفاده از مبارزه تلفیقی و ادوات بیولوژیک
امروزه مصرف کنندکان و افراد جامعه در خصوص مصرف محصولات ارگانیک بیشتر رغبت نشان می دهند تا محصولات غیر ارگانیک. تولید محصولات سالم و ارگانیک نیاز‌مند دقت و صرف وقت بیشتری می‌باشد اما هزینه کمتر و محصولات سالم‌تری تولید خواهد شد. در خصوص محصولات ارگانیک تعاریف بسیاری گفته شده است اما مهمترین نکته‌ای که همه محققان کشاورزی و متخصصان بهداشت و سلامت با آن اتفاق نظر دارند این است که در مورد زمین زراعی اگر تا سه سال پی‌در‌پی از سموم و کود‌های شیمیایی استفاده نکرده باشند زمین یا باغ را سالم و اگر تا پنج سال پی‌در‌پی این روند ادامه داشته باشد محصول بعمل آمده از زمین یا باغ را ارگانیگ می‌گویند در مورد محصولات هم این نکته می‌‌بایست رعایت شود که در این زمینه بیشتر محصولات باغی را شامل می‌شود. اگر محصولی پس از استفاده از سموم شیمیایی دوره کارنس سم (مدت زمانی که سم پس از مصرف در بافت میوه کاملا از بین رفته باشد و پس از مصرف میوه افراد دچار بروز علائم خاص از جمله سر درد، سر گیجه، حالت تهوع، استفراغ، دل درد و غیره نشوند) را گذرانده باشد و پس از آن به بازار عرضه شود آن محصول را سالم و محصولی که به هیچ عنوان کشاورز یا باغدار در طول دوره رشد تا رسیدگی کامل آن، از سموم شیمیایی برای مبارزه با آفات و بیماری ها استفاده نکرده باشد محصول ارگانیک می‌گویند.
ادوات بیولوژیک بهترین و مناسب ترین ابزار برای تولید محصولات ارگانیک و تضمین سلامت جامعه و جهشی بزرگ در جهت نیل به اهداف بلند مدت در رابطه با کشاورزی پایدار می‌باشند.
ماهیت ادوات و ابزار بیولوژیک در مبارزه و کنترل آفات
حشرات مانند همه موجودات زنده برای بقاء و حفظ نسل خود در طبیعت جفت‌یابی کرده و پس از جفت‌گیری تخم‌ریزی یا زنده‌زایی و در نهایت تکثیر نسل می‌کنند کاربرد ادوات بیولوژیک بدون آشنایی و شناخت از خصوصیات حشرات مختلف امکان پذیر نیست حتی برای استفاده از سموم شیمیایی هم باید بدانید یک حشره خاص در چه زمانی از سال شروع به فعالیت می‌نماید یا اینکه حشرات مختلف به چه روشی به محصول خسارت وارد می‌کنند مثلا شته‌ها مکنده‌اند و با مکیدن شیره گیاهان منجر به خسارت می‌شود یا سوسک‌های سر‌شاخه خوار و ملخ دارای عضو دهانی جونده‌اند و با خوردن گلها و برگ‌های جوان موجب خسارت می‌شوند.
مهمتر از موارد ذکر شده زمان فعالیت آفات در فصول مختلف سال می‌باشد که در آن زمان حشره مورد نظر بیشترین فعالیت و زاد و ولد را دارد. بنابراین ماهیت استفاده از ادوات بیولوژک بر اساس فیزیولوژی و کنترل یا توقف زاد و ولد حشرات تعریف می‌شود لازم به ذکر است هر منطقه از کشور‌مان دارای اقلیم و اکوسیستم خاصی استو از آفات و بیماری‌های مشخص و قابل پیش بینی برخوردار می‌باشد.
ن نحوه عمل ادوات بیولوژیک
1 ) جلب کننده‌ها (Lure)
یکی از روشهای مورد استفاده در بر نامه ردیابی و شکار انبوه آفات استفاده از مواد جلب کننده می‌باشد. جلب کننده‌ها در واقع محرک‌های غذائی، بینائی و یا جنسی می‌باشند که گاهی به تنهائی یا در ترکیب با سایر محرک‌ها و یا سموم در انواع تله‌ها استفاده می‌شوند.
الف) فرمون جنسی
مهمترین روشی که ادوات بیولوژیک را بهترین و موثرترین ابزار برای مبارزه و دفع آفات قرار داده است، استفاده از هورمون‌های خودحشرات است. حشرات دارای هورمون‌های مختلفی هستند اما در یک دسته‌بندی کلی به دو دسته تقسیم می شوند: 1. هورمون‌های دفع کننده که آلامون نام دارند و اغلب بوی نا‌مطبوعی دارد بطور مثال سن‌ها به محض مواجه شدن با دشمن بوی بدی از خود متصاعد می‌کنند که باعث فرار موجود مهاجم می شود. 2. هورمون‌هایی که باعث جذب حشرات می‌شود و کایرامون نام دارند که مهمترین آن فرمون‌های جنسی هستند که با متصاعد کردن آن در فضا حشره جنس مخالف را به سمت خود جلب می‌نماید. تله‌های فرومونی از همین اصل استفاده می‌نمایند بدین صورت که فرمون مخصوص یک آفت را (مثلا حشره ماده) بر روی نوار چسبنده‌ای در باغ آغشته می‌نمایند با پیچیدن بوی فرمون جنسی در فضا حشره نر به سمت بو رفته و منبع آن را پیدا می‌نماید. زمانی که بر روی نوار چسبنده می‌نشیند دیگر قادر به بلند شدن نیست بنابراین دیگر حشره نری وجود ندارد که نسل بعدی خود را تولید نمایند این امر در طول دو یا سه سال متمادی باعث کنترل آفت مورد نظر در باغ یا منطقه می‌شود اما توجه داشته باشید که به هیچ وجه آنرا ریشه کن نمی‌نماید. بعنوان مثال در سال 1389 در یکی از ایستگاه های تحقیقات باغبانی در کرج کرم خراط به مرحله طغیان رسیده بود و بطور متوسط بر روی هر درخت سیب 8 تا 10 منفذ که نشان دهنده فعالیت کرم خراط بود مشاهده می‌شد. برای مهار این آفت با قرار دادن تله‌های فرمونی جهت جلب پروانه های فری(Zeuzera) در طول 3 سال پی در پی باعث کنترل کامل حشره بالغ این آفت جدی شد.
عکس3. (سمت راست)پروانه فری Zeuzera. (سمت چپ) تله های فرمونی در باغ جهت شکار و مهار پروانه فری
2) نور
در موارد دیگر از از نور برای به دام انداختن حشرات استفاده می‌کنند. حشرات از نظر گرایش به نور به دو دسته تقسیم می‌شوند 1. حشرات نور گریز 2. حشرات نور دوست . ادواتی مثل تله‌های نوری برای حشرات نور دوست طراحی شده است در این نوع تله‌ها که شب‌ها کار گذاشته می‌شود تله قیف ماندی را در فضای مزرعه یا باغ قرار می‌دهند که یک لامپ روشن در بالای قیف تعبیه شده است از آنجایی که حشرات نور دوست به سمت نور حرکت می‌کنند خود را به نور می‌رسانند در درون قیف می‌افتند منفذ خروجی تله طوری طراحی شده است که حشره پس از افتادن درون آن دیگر قادر به خارج شدن نیست بنابراین تعداد زیادی از حشرات که در روز می توانند خسارت جبران ناپذیری به محصول یا به درختان وارد نمایند به راحتی و بدون هیچ سم شیمیایی از بین می‌روند. انواع پروانه‌ها و شب پره‌ها جزو این دسته از حشرات هستند که با این روش مهار می‌شوند.
3) رنگ
یکی از عوامل مکانیکی موثر در کاهش جمعیت آفات در چهار چوب مبارزه تلفیقی، استفاده از تله‌های رنگی چسبنده می‌باشد. به طور کلی حشرات به رنگهایی که طول موج آنها بین 300 تا 650 نانومتر می‌باشد عکس‌العمل نشان می‌دهند و جذب آنها می‌شوند. استفاده از تله‌های چسبنده یکی از ایمن‌ترین و کم هزینه‌ترین روشهای مبارزه با آفات می باشد.از کارت‌ها و نوار‌های زرد و آبی به تعداد محدود می‌توان برای ردیابی و به تعداد زیاد‌تر برای شکار انبوه آفات به خصوص در محیط‌های بسته مانند گلخانه‌ها استفاده کرد.
عکس 4. نوار زرد در باغ و گلخانه جهت شکار و کنترل آفات
در ادامه بطور اختصاصی به شناسایی و نحوه عمل هر یک از ادوات بیولوژیک خواهیم پرداخت.
تهیه و تنظیم :
محمدرضا زحمتی
